ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ - "Φιλοσοφία του άνθρωπου" ή επαναστατική κοσμοθεωρία του προλεταριάτου;

Κοινό μέτωπο αστών-σοσιαλδημοκρατών-ρεβιζιονιστών-τροτσκιστών κατά του μαρξισμού με σύνθημα "επιστροφή στο νέο Μαρξ"

Σύντομη ιστορική αναφορά σε μια ευρείας κλίμακας διαστρέβλωση του μαρξισμού

Η αντίληψη ότι ο μαρξισμός είναι «φιλοσοφία του ανθρώπου» (A. Schaff, B. Suchodolski, A. Kollman, Ε. Μπιτσάκης, κλπ.) ή η αξίωση για «συμπλήρωσή» του με μια «φιλοσοφική ανθρωπολογία» (E. Bloch, W. Harrich, C. Gulian, κλπ.) συνιστά μια από τις πιο επικίνδυνες, σύνθετες, εξαιρετικά πολύπλοκες διαστρεβλώσεις του μαρξισμού και αποτελεί μια ευρείας κλίμακας αναθεώρηση της επαναστατικής κοσμοθεωρίας του προλεταριάτου εκ μέρους των χρουτσωφικών ρεβιζιονιστών και των άλλων παραλλαγών του παλιότερου και του σύγχρονου ρεβιζιονισμού.

Μια πολύ σύντομη και αναγκαστικά ελλιπή ιστορική αναφορά στην παραποίηση αυτή του μαρξισμού είναι εντελώς απαραίτητη για την κατανόηση του όλου θέματος, μα προπαντός για την καταγωγή της και την ταύτιση με τις αστικές-σοσιαλδημοκρατικές απόψεις.

Οι χρουτσωφικοί ρεβιζιονιστές, όπως και σε πολλά άλλα ζητήματα, δεν είναι οι πρώτοι που επιχείρησαν αυτή τη διαστρέβλωση του μαρξισμού που συνδέεται-στηρίζεται στις αντιλήψεις και την ερμηνεία των «Οικονομικο-φιλοσοφικών Χειρόγραφων» (1844) του Μαρξ (περίοδο που δεν έχει ξεπεράσει τις ιδεαλιστικές επιδράσεις). Αυτή χρονολογείται απ' τη χρονιά δημοσίευσης τους (1932). Αμέσως από τότε επιχειρείται, με την εισαγωγή (1932) στα «Χειρόγραφα» των σοσιαλδημοκρατών S. Landshut και J.P. Mayer, το ανάλογο άρθρο του H. Marcuse στο οποίο υποστήριζε την άποψη, ότι αυτό το έργο του Μαρξ «θα θέσει τη συζήτηση για την καταγωγή και το αρχικό νόημα του ιστορικού υλισμού, μάλιστα, ολόκληρη τη θεωρία του «επιστημονικού σοσιαλισμού», σε νέο έδαφος» («Die Ceselschaft», 8/1932, σελ. 136) και το άρθρο του H. de Man που φέρει το χαρακτηριστικό τίτλο «Ο νέο-ανακαλυφθείς Μαρξ» («Kampf» 6/1932, σελ.224), η διαστρέβλωση του μαρξισμού στην κατεύθυνση του ιδεαλισμού, υποκαθιστώντας την υλιστική αντίληψη της ιστορίας με την αστική φιλοσοφική ανθρωπολογία, τη θεωρία της «αλλοτρίωσης του ανθρώπου» και του αστικού «ουμανισμού» ή αλλιώς αντικαθιστώντας «τον υλιστικό μαρξισμό με τον ουμανιστικό μαρξισμό» (H. de Man), παρουσιάζοντας την ιστορία ως «ιστορία της αυτοαλλοτρίωσης του ανθρώπου» (S. Landshut).

Όμως μετά τον πόλεμο και κυρίως στις αρχές-μέσα δεκαετίας του '50 η διαστρέβλωση αυτή παίρνει προγραμματικό χαρακτήρα απ' την πλευρά των αντικομμουνιστών ιδεολόγων της αστικής τάξης (E. Thier: «Η ανθρωπολογία του νέου Μαρξ» (1950) ή όπως ομολογεί I. Fetscher στην προσπάθεια τους απ' το 1951 «να εξευρεθούν αμφισβητήσιμες θέσεις του μαρξισμού» έφτασαν «στη φιλοσοφική ανθρωπολογία του νέου Μαρξ, στην έννοια της αλλοτρίωσης, στην κριτική του αλλοτριωμένου κόσμου» (I. Fetscher: «Karl Marx und der Marxismus», σελ. 242), ενώ ο E. Metzke το Μάη του '56 υπογραμμίζει, ότι χωρίς «επιστροφή» στο νέο Μαρξ «η κρίσιμη μάχη με ολόκληρο το σύστημα της κομμουνιστικής αντίληψης του κόσμου και της ζωής θα μείνει επιφανειακή (W. Market: «Der Mensch im kommunistischen system», σελ. 3) δηλ. προτείνει «επιστροφή» στα «Οικονομικο-φιλοσοφικά Χειρόγραφα» που τη δημοσίευση τους θεωρεί «αποφασιστικής σημασίας γεγονός» για την κατανόηση του Μαρξ. Ένας άλλος αντικομμουνιστής ο Max G. Lange γράφει ότι «η ανθρωπολογία του νέου Μαρξ περιέχει αντιλήψεις που σήμερα δεν είναι καθόλου ξεπερασμένες» (M. G. Lange «Marxismus-leninismus-stalinismus», σελ. 33, 1955). (0 κατάλογος των αστών είναι βέβαια μακρύς αλλά δεν ενδιαφέρει εδώ).

Αμέσως μετά το 20ο Συνέδριο οι αστοί ιδεολόγοι βρίσκουν τους συμμάχους τους αυτής της συγκεκριμένης διαστρέβλωσης του μαρξισμού στο πρόσωπο των χρουτσωφικών ρεβιζιονιστών που βγαίνουν με την αξίωση της «συμπλήρωσης» (=αναθεώρησης) του μαρξισμού με τη «φιλοσοφική ανθρωπολογία» ή τη «φιλοσοφία του ανθρώπου» με σύνθημα «επιστροφή στο νέο Μαρξ», κάτι που με ικανοποίηση σημειώνει αργότερα, στα τέλη της δεκαετίας του '50 ο D. Henrich: «επιστροφή στο νέο Μαρξ, αυτό είναι σ' αυτή την τελευταία, πέρα για πέρα πολιτικά εννοούμενη πρόθεση του αιτήματος της μαρξιστικής αντιπολίτευσης ενάντια στο Λένιν και το σταλινισμό, αυτό είναι το σύνθημα του Ernst Bloch και των μαθητών του, των γάλλων μαρξιστών εκτός κόμματος και πολλών πολωνών, ούγγρων και γιουγκοσλάβων διανοουμένων» («Marxismus-leninismus, Geschichte und Gestalt», 1961, σελ. 7). Σε λίγο θα προστεθεί σ' αυτούς ολόκληρη στρατιά ηγετικών στελεχών και θεωρητικών των ρεβιζιονιστικών κομμάτων (R. Garaudy, A. Schaff, A. Kollman, E. Fischer, K. Kosik, M. Machovec, M. Prucha, B. Suchodolski, C. Luporini, V. Tugarinow, G. Batistschew, D. Lekowitsch, M. Petrosjan, κλπ.). Οι σοβιετικοί χρουτσωφικοί ρεβιζιονιστές, παραποιώντας τη μαρξιστική φιλοσοφία στην κατεύθυνση της αστικής ιδεαλιστικής φιλοσοφικής ανθρωπολογίας διατύπωσαν τη θέση: «στο κέντρο της μαρξιστικής φιλοσοφίας βρίσκεται ο άνθρωπος και τα προβλήματα του» («Ιστορία της φιλοσοφίας», τομ. 4^ος, σελ. 461. Βερολίνο 1967, Μόσχα 1965). Ενώ σε πολιτικό επίπεδο το κεντρικό σύνθημα τους ήταν "όλα για τον άνθρωπο" ("Πρόγραμμα 22ου Συνεδρίου", σελ. 17, 1961), υπονοώντας εδώ με την αφηρημένη έννοια "άνθρωπος" τους αστούς-μέλη της νέας, υπό διαμόρφωση τότε, αστικής τάξης που αρχίζει να γεννιέται με την παλινόρθωση του καπιταλισμού στη Σοβιετική Ένωση, τους μετέπειτα νεόπλουτους εκατομμυριούχους της μπρεζνιεφο-γκορμπατσωφικής περιόδου. Γι' αυτό ο W. Goerdt σημείωνε το 1967 ότι «η ανθρωπολογία είναι τώρα το μεγάλο θέμα της σοβιετικής φιλοσοφίας» (W. Goerdt: «Sowjetphilosophie», σελ.9).

Τον πραγματικό σκοπό αυτής της «επιστροφής στο νέο Μαρξ» αποκαλύπτει ανοιχτά ο γνωστός αστός φιλόσοφος J. Habernas όταν γράφει: «αν ο γνήσιος Μαρξ είναι πιθανόν αυτός των πρώιμων έργων, τότε από δω απορρέει αναγκαία μια υποτίμηση των έργων του που γράφτηκαν αργότερα και μια αναθεώρηση τους στο πνεύμα εκείνων της φιλοσοφικο-ανθρωπολογικής περιόδου» («Philosophische Rundschau» 3-4/1957, σελ.137).

Πέρα απ' τις όποιες επιμέρους «διαφορές» μεταξύ των αστών, σοσιαλδημοκρατών, ρεβιζιονιστών, τροτσκιστών ιδεολόγων, όλοι συμφωνούν ότι η έννοια της «αλλοτρίωσης» είναι «κεντρική κατηγορία του ιστορικού υλισμού» και ότι αυτή παραμένει «κεντρική κατηγορία» σ' ολόκληρο το έργο του Μαρξ (απ' τα «Οικονομικο-φιλοσοφικά Χειρόγραφα» ως «Το Κεφάλαιο»), στη βάση της οποίας αναλύει τάχα τα οικονομικο-κοινωνικά φαινόμενα, πράγμα που ισοδυναμεί μ' απόρριψη της επαναστατικής κοσμοθεωρίας της εργατικής τάξης (εκτός των παραπάνω και άλλοι ρεβιζιονιστές και τροτσκιστές έχουν τις ίδιες απόψεις όπως οι T.I. Oiserman, J.N. Dawydow, H. Lefebvre, G. Lukacs, G. Markus, E. Mandel, G. Novac, G. Petrovic, M. Markovic, L. Seve, Ε. Μπιτσάκης, κλπ.).

Είναι εντελώς εξόφθαλμη η κοινή θεωρητική και μεθοδολογική πλατφόρμα και το κοινό μέτωπο αστών-σοσιαλδημοκρατών-ρεβιζιονιστών-τροτσκιστών κατά του μαρξισμού-λενινισμού-σταλινισμού και με σύνθημα «επιστροφή στο νέο Μαρξ». Γι' αυτό ο θεολόγος, με το γνωστό ναζιστικό παρελθόν, E. Thler αναφωνούσε περιχαρής: «ο νεαρός Μαρξ είναι μια ανακάλυψη της εποχής μας» (E. Thler: «Das Menschenbild des jungen Marx» 1957, σελ. 3).

Στην Ελλάδα η αναθεώρηση του μαρξισμού απ' τους χρουτσωφικούς ρεβιζιονιστές της ηγεσίας του «Κ»ΚΕ στην κατεύθυνση της ιδεαλιστικής αστικής φιλοσοφικής ανθρωπολογίας με πυρήνα της τη θεωρία της «αλλοτρίωσης», τον «άνθρωπο» και τον αστικό «ουμανισμό» προπαγανδίστηκε κυρίως με τις δυο «Εβδομάδες σύγχρονης σκέψης» (1965-66) και ιδιαίτερα μετά την «μεταπολίτευση» από τους Γ. Ιμβριώτη και Ε. Μπιτσάκη με άρθρα τους (αναφορά στον «άνθρωπο», «ανθρώπινη ουσία», "αλλοτρίωση του ανθρώπου", κλπ.) και κυρίως με δυο βιβλία του Ε. Μπιτσάκη. Το ένα με τίτλο «Θεωρία και πράξη, προβλήματα φιλοσοφίας του ανθρώπου» (1980) και το άλλο με τίτλο «Φιλοσοφία του ανθρώπου» (δανεισμένος προφανώς απ' τους πολωνούς ρεβιζιονιστές B. Suchodolski - A. Schaff, του οποίου το βιβλίο κυκλοφόρησε και στα ελληνικά: «Φιλοσοφία του ανθρώπου» 1965), στο οποίο συμμερίζεται την «ανάγκη» και την «ύπαρξη μιας μαρξιστικής φιλοσοφίας του ανθρώπου», εννοώντας εδώ το χρουτσωφικό ρεβιζιονιστικό χώρο και τις άλλες παραλλαγές του σύγχρονου ρεβιζιονισμού.

Μερικοί απ' τους ρεβιζιονιστές όπως ο C. Gulian, κλπ. «ανακαλύπτουν» τις βάσεις της «φιλοσοφικής ανθρωπολογίας», «σε μη ανεπτυγμένη μορφή», στα νεανικά έργα του Μαρξ ("Akten des XIV Internationalen Kongresses f. Philosophie. Bd. II, s. 38, Wien, 1968), άλλοι όπως οι A. Schaff, L. Seve (που πέρασε απ' τη θεωρία της «προσωπικότητας» στο «Εγώ»), κλπ., την «ανακαλύπτουν» και στο «Κεφάλαιο». 0 δε Ε. Μπιτσάκης ισχυρίζεται (αρχές του '80) «ότι ο μαρξισμός εμπεριέχει» τάχα «και μια φιλοσοφία του ανθρώπου, μια ανθρωπολογία» και λίγους μήνες αργότερα (Οκτώβρης 1980) μας πληροφορεί ότι αυτή εμπεριέχεται στα «Χειρόγραφα του 1844, Γερμανική Ιδεολογία, Κεφάλαιο, Λουδοβίκος Φόϋερμπαχ, Η καταγωγή της οικογένειας, της ιδιοκτησίας και του κράτους, κλπ.», παρόλο που αμφιβάλει ο ίδιος για τη «νομιμότητα του θέματος».

Μερικές σύντομες-απλές παρατηρήσεις σε μια εξαιρετικά συνθέτη παραποίηση του μαρξισμού

Πρώτα-πρώτα η αντίληψη ότι ο μαρξισμός είναι «φιλοσοφία του ανθρώπου» αρνείται τον ταξικό χαρακτήρα της μαρξιστικής-λενινιστικής φιλοσοφίας, επειδή τον παρουσιάζει ως φιλοσοφία «όλων των ανθρώπων», ακριβέστερα «όλων των τάξεων» της καπιταλιστικής κοινωνίας (της αστικής τάξης, του προλεταριάτου, κλπ.), ενώ είναι γνωστό, ότι σε μια ταξική κοινωνία δεν υπάρχει «υπερταξική» φιλοσοφία. Επιπλέον, σύμφωνα με τους κλασικούς, ο μαρξισμός δεν είναι «φιλοσοφία του ανθρώπου» αλλά επαναστατική κοσμοθεωρία του προλεταριάτου ή όπως σημειώνει ο Στάλιν, αναφερόμενος μόνο στη φιλοσοφία, «Ο διαλεκτικός υλισμός είναι η κοσμοθεωρία του μαρξιστικού-λενινιστικού κόμματος,», υπογραμμίζοντας τον κομματικό χαρακτήρα της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας και υπερασπίζοντας την Αρχή της κομματικότητας στη φιλοσοφία.

Δεύτερο, έχοντας ως αφετηρία τον «άνθρωπο» δηλ. τον αφηρημένο άνθρωπο (ανύπαρκτο στην πραγματικότητα) οδηγεί σ' άρνηση της μαρξιστικής θεωρίας των τάξεων και της πάλης των τάξεων που αντανακλά και τεκμηριώνει την ύπαρξη και τον ιστορικό χαρακτήρα των ανταγωνιστικών τάξεων της καπιταλιστικής κοινωνίας: του προλεταριάτου και της μπουρζουαζίας, τάξεις με διαμετρικά αντίθετα ταξικά συμφέροντα που οι σχέσεις τους χαρακτηρίζονται από ασυμφιλίωτες αντιθέσεις και διαρκή μεταξύ τους ταξική πάλη που αναπόφευκτα καταλήγει-κορυφώνεται στη βίαιη ένοπλη ανατροπή της δικτατορίας της αστικής τάξης και στην εγκαθίδρυση της δικτατορίας του προλεταριάτου.

Τρίτο, η αντίληψη αυτή περιορίζει το μαρξισμό μόνο στη φιλοσοφία (ακριβέστερα στην αστική φιλοσοφική ανθρωπολογία), ενώ ο μαρξισμός αποτελείται από τρία αδιάσπαστα μεταξύ τους μέρη: φιλοσοφία (διαλεχτικός - ιστορικός υλισμός), πολιτική οικονομία, επιστημονικός σοσιαλισμός-κομμουνισμός (Λένιν). Ένας τέτοιος περιορισμός της φιλοσοφίας στον «άνθρωπο» βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με τον μαρξισμό που μελετά τη φύση και την κοινωνία - αρνείται τη διαλεκτική των φυσικών και κοινωνικών φαινομένων.

Τέταρτο, διασπά την εσωτερική συνοχή και υποσκάπτει την αδιάσπαστη ενότητα μεταξύ των τριών μερών του μαρξισμού, υπονομεύει-αρνείται την εσωτερική κλειστότητα του συστήματος θεμελιωμένη στις βασικές Αρχές του, την ολοκληρωμένη και πλήρη θεωρητική γνώση των προβλημάτων που προσφέρει, την υπεράσπιση της θεωρίας στην πράξη και μέσω της πράξης, την ιδεολογική σταθερότητα και σαφήνεια του μαρξισμού, απαραίτητη για το προλεταριάτο για να διεξάγει με επιτυχία την πάλη του και να εκπληρώσει την ιστορική αποστολή ως «νεκροθάφτη του καπιταλισμού».

Πέμπτο, περιορίζοντας τη μαρξιστική φιλοσοφία στη «φιλοσοφία του ανθρώπου» (=«Φιλοσοφική ανθρωπολογία») παρακάμπτει το βασικό ζήτημα της φιλοσοφίας που «αφορά τη σχέση της νόησης με το είναι» (Ένγκελς) - στη βάση του οποίου γίνεται ο διαχωρισμός των φιλοσοφικών ρευμάτων σε υλιστικά και ιδεαλιστικά - και την υλιστική απάντηση του από την οποία εξαρτώνται όλα τα άλλα φιλοσοφικά ζητήματα. Ανθρωπολογική ερμηνεία του μαρξισμού, με αφετηρία, κέντρο και σκοπό τον «άνθρωπο», σημαίνει γλίστρημα στον υποκειμενικό ιδεαλισμό.

Έκτο, παίρνοντας ως αφετηρία τον «άνθρωπο» η φιλοσοφική ανθρωπολογία παραβλέπει ολωσδιόλου την αντικειμενική πραγματικότητα των οικονομικο-κοινωνικών σχέσεων και έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τον ιστορικό υλισμό, ο οποίος στην έρευνα-μελέτη των γενικών νόμων ανάπτυξης της κοινωνίας δεν ξεκινά την ανάλυση του από τον «άνθρωπο» και τη «συνείδηση» του, αλλά αντίθετα από το σύνολο των αντικειμενικών οικονομικο-κοινωνικών σχέσεων, από τις συγκεκριμένες ιστορικά υπαρκτές σχέσεις παραγωγής και τις τάξεις που απορρέουν και συνδέονται μ' αυτές ή όπως λέει ο Μαρξ: «η αναλυτική μου μέθοδος δεν ξεκινάει από τον άνθρωπο, αλλά από την οικονομικά δοσμένη περίοδο της κοινωνίας» (K. Marx/ F. Engels: τομ. 19. σελ. 371). Είναι η μόνη που επιτρέπει την ανακάλυψη των αντικειμενικών νομοτελειών και τεκμηριώνει επιστημονικά την ιστορική αναγκαιότητα και το αναπόφευκτο του σοσιαλισμού-κομμουνισμού.

Η λεγόμενη «φιλοσοφία του ανθρώπου», με αφετηρία και κέντρο τον «άνθρωπο», έχει αστικό ιδεαλιστικό χαρακτήρα. Οι ρεβιζιονιστές αντικαθιστούν το διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό με τη φιλοσοφική ανθρωπολογία, (με πυρήνα της τη θεωρία της «αλλοτρίωσης του ανθρώπου» που όχι μόνο δεν ερμηνεύει τίποτε, μα είναι και σε πλήρη ρήξη με την υλιστική αντίληψη της ιστορίας) ή αλλιώς όπως την αποκαλούν, για να την κάνουν πιο ελκυστική, με τη «μαρξιστική»(!) φιλοσοφική ανθρωπολογία, που ας σημειωθεί πρωτοχρησιμοποιήθηκε ως όρος από τον εξόριστο ρώσο αντιδραστικό ιστορικό και νομικό N. N. Alexejew στη Χριστιανική Διάσκεψη της Οξφόρδης («Η μαρξιστική ανθρωπολογία» 1937). Είναι η προσφιλής μέθοδος των ρεβιζιονιστών να κολλάνε την ετικέτα «μαρξισμός» σε διάφορες αστικές θεωρίες προβάλλοντας τες ύστερα ως «μαρξιστικές» όπως π.χ., ανάμεσα σ' άλλους, και ο διεθνώς γνωστός Ούγγρος ρεβιζιονιστής G. Lukacs - που διεξήγαγε όπως ομολογεί (1957) πάντα «ένα είδος παρτιζάνικου πολέμου» ενάντια στο σταλινισμό - βαφτίζει «μαρξιστική Οντολογία»(!) την Οντολογία του Nicolai Hartmann για να "συμπληρώσει" μ' αυτή το υποτιθέμενο "κενό" του μαρξισμού.

Η φιλοσοφική ανθρωπολογία των χρουτσωφικών ρεβιζιονιστών και των άλλων παραλλαγών του σύγχρονου ρεβιζιονισμού είναι εντελώς ξένη προς το μαρξισμό και τις βάσεις του, είναι απ' ευθείας δανεισμένη από την αστική φιλοσοφική σκέψη, ιδιαίτερα από τον Max Scheler και τους υπαρξιστές, κυρίως από τον J. P. Sartre.

Στις ιδεαλιστικές απόψεις των αστών και ρεβιζιονιστών ιδεολόγων για τον «άνθρωπο», την "ουσία του ανθρώπου", για τη δήθεν αμετάβλητη «ανθρώπινη φύση» ας αντιπαραθέσουμε-επαναλάβουμε με το Μαρξ, ότι «ο άνθρωπος γενικά» δηλ. ο άνθρωπος που «δεν ανήκει σε καμιά τάξη» δεν υπάρχει στην πραγματικότητα, αλλά «ανήκει μονάχα στον ομιχλώδη ουρανό της φιλοσοφικής φαντασίας» (K. Marx/Engels : τομ. 4^ος, σελ. 486) και πως αντίθετα υπάρχει μόνο ο «πραγματικός άνθρωπος και η ιστορική του εξέλιξη» (K. Marx/Engels: τομ.19^ος,σελ.290), υπάρχουν οι ιστορικά συγκεκριμένοι άνθρωποι (=καπιταλιστές, εργάτες, αγρότες, κλπ.) που ανήκουν στις αντίστοιχες κοινωνικές τάξεις της καπιταλιστικής κοινωνίας. Αλλά και ο αφηρημένος "άνθρωπος" του L. Feuerbach, αντίληψη στην οποία άσκησαν κριτική και απέρριψαν οι Μαρξ-Ένγκελς, στην πραγματικότητα ήταν ο γερμανός αστός της εποχής του. Οι Μαρξ-Ένγκελς ήταν αυτοί που συνέβαλαν να ξεπεραστεί και να αντικατασταθεί η "λατρεία του αφηρημένου ανθρώπου, που αποτελούσε τον πυρήνα της καινούργιας θρησκείας του Φοϋερμπαχ" με την "επιστήμη των πραγματικών ανθρώπων και την ιστορική τους εξέλιξη" (K. Marx/F. Engels: τομ.21ος. σελ. 290).

Είναι ολοφάνερο πως η μεταφυσική έννοια «άνθρωπος» της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας δεν αποκαλύπτει μα αντίθετα συγκαλύπτει τους κοινωνικούς ανταγωνισμούς της καπιταλιστικής κοινωνίας, συγκαλύπτει τις ταξικές της αντιθέσεις και πρώτα απ' όλα την ασυμφιλίωτη αντίθεση μπουρζουαζίας-προλεταριάτου που χαρακτηρίζεται από ανειρήνευτη ταξική πάλη, η οποία με ιστορική αναγκαιότητα και αναπόφευκτα οδηγεί στη δικτατορία του προλεταριάτου και το σοσιαλισμό-κομμουνισμό.