Ι.Β. Στάλιν: Διαλεκτικός και ιστορικός υλισμός (απόσπασμα)

Από ΑΝΑΣΥΝΤΑΞΗ, Αρ. Φύλ. 77 1-15 Γενάρη 2000

 

Το κλασικό αυτό έργο του Στάλιν απ' το οποίο προέρχεται το παρακάτω απόσπασμα έχει δεχθεί τις πιο βίαιες επιθέσεις των χρουτσωφικών και λοιπών ρεβιζιονιστών και οι μαρξιστικές του αντιλήψεις έχουν υποκατασταθεί από ρεβιζιονιστικές, ένα είδος χεγκελιανοποίησης του μαρξισμού με τα "άρνηση της άρνησης", "ενότητα των αντιθέσεων", κλπ.

1. Η μαρξιστική διαλεχτική μέθοδος έχει τα ακόλουθα βασικά χαρακτηριστικά:

α) Σε αντίθεση με τη μεταφυσική, η διαλεχτική εξετάζει τη φύση όχι σα μια τυχαία συσσώρευση αντικειμένων, φαινομένων που είναι ξεκομμένα το ένα από το άλλο, απομονωμένα το ένα από το άλλο και ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, αλλά σαν ένα συναρτημένο ενιαίο σύνολο, όπου τα αντικείμενα, τα φαινόμενα συνδέονται οργανικά το ένα με το άλλο, εξαρτώνται το ένα από το άλλο και καθορίζουν το ένα με το άλλο.

Γι’ αυτό η διαλεχτική μέθοδος θεωρεί πως κανένα φαινόμενο της φύσης δε μπορεί να γίνει κατανοητό αν το πάρουμε απομονωμένο από τα γύρω φαινόμενα, γιατί οποιοδήποτε φαινόμενο, σε οποιοδήποτε τομέα της φύσης, μπορεί να μετατραπεί σε παραλογισμό αν το θεωρήσουμε έξω από τις γύρω συνθήκες, αν το αποσπάσουμε από τις συνθήκες αυτές. Και απεναντίας, οποιοδήποτε φαινόμενο μπορεί να κατανοηθεί και να στηριχθεί αν εξεταστεί στην αδιάσπαστη σύνδεση του με τα τριγύρω φαινόμενα, τέτοιο που το καθορίζουν τα τριγύρω του φαινόμενα.

β) Σε αντίθεση με τη μεταφυσική, η διαλεχτική εξετάζει τη φύση όχι σα μια κατάσταση ηρεμίας και ακινησίας, στασιμότητας και αμεταβλητότητας, μα σα μια κατάσταση αδιάκοπης κίνησης και αλλαγής, αδιάκοπης ανανέωσης και εξέλιξης, όπου πάντα κάτι γεννιέται και αναπτύσσεται, κάτι καταστρέφεται και τελειώνει τη ζωή του.

Γι’ αυτό η διαλεχτική μέθοδος απαιτεί να εξετάζονται τα φαινόμενα όχι μόνο από την άποψη της αμοιβαίας τους σχέσης και του αλληλοκαθορισμού τους, μα ακόμα από την άποψη της κίνησης τους, της αλλαγής τους, της εξέλιξης τους, από την άποψη της εμφάνισης και της εξαφάνισης τους.

Η διαλεχτική μέθοδος δε θεωρεί το σημαντικότερο από όλα εκείνο που σε μια δοσμένη στιγμή φαίνεται σταθερό, μα αρχίζει κιόλας να αργοπεθαίνει, αλλά κείνο που γεννιέται και αναπτύσσεται, ακόμα και αν σε μια δοσμένη στιγμή φαίνεται ασταθές, γιατί για τη διαλεχτική μέθοδο ακατανίκητο είναι μονάχα εκείνο που εμφανίζεται και αναπτύσσεται.

«Ολόκληρη η φύση, λέει ο Ενγκελς, από τα πιο ελάχιστα μόρια ως τα μεγαλύτερα σώματα, από τους κόκκους της άμμου ως τον ήλιο, από το πρώτιστο (πρωταρχικό ζωντανό κύτταρο, I. Στάλιν) ως τον άνθρωπο, βρίσκεται σε μια αιώνια κατάσταση εμφάνισης και εξαφάνισης, σε μια αδιάκοπη ροή, σε μια ακατάπαυστη κίνηση και αλλαγή» (Στο ίδιο έργο, σελ. 484).

Γι’ αυτό, λέει ο Ενγκελς, η διαλεχτική «παίρνει τα πράγματα και τις νοητικές τους αντανακλάσεις κυρίως στην αμοιβαία τους σχέση, στην αμοιβαία περιπλοκή τους, στην κίνηση τους, στην εμφάνιση και την εξαφάνιση τους» (Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς, Άπαντα, τόμ. 14ος, σελ. 23).

γ) Σ' αντίθεση με τη μεταφυσική, η διαλεχτική εξετάζει την πορεία της εξέλιξης όχι σα μια απλή πορεία ανάπτυξης, όπου οι ποσοτικές αλλαγές δεν οδηγούν σε ποιοτικές αλλαγές, αλλά σαν τέτοια εξέλιξη, που περνά από τις ασήμαντες και λανθάνουσες ποσοτικές αλλαγές σε αλλαγές φανερές, σε αλλαγές ριζικές, σε αλλαγές ποιοτικές, όπου οι ποιοτικές αλλαγές δεν επέρχονται βαθμιαία αλλά γρήγορα, ξαφνικά, σαν αλματικό πέρασμα από τη μια κατάσταση στην άλλη, δεν επέρχονται τυχαία αλλά με νομοτέλεια, επέρχονται σαν αποτέλεσμα της συσσώρευσης ανεπαίσθητων και βαθμιαίων ποσοτικών αλλαγών.

Γι’ αυτό η διαλεχτική μέθοδος θεωρεί ότι την πορεία της εξέλιξης δεν πρέπει να την καταλαβαίνουμε σαν κυκλική κίνηση, όχι σαν μια απλή επανάληψη του δρόμου που διατρέξαμε, μα σαν κίνηση προχωρητική, κίνηση ανοδική, σαν το πέρασμα από την παλιά ποιοτική κατάσταση σε καινούργια ποιοτική κατάσταση, σαν εξέλιξη από το απλό στο σύνθετο, από το κατώτερο στο ανώτερο.

«Η φύση, λέει ο Ενγκελς, είναι λυδία λίθος της διαλεχτικής και οι σύγχρονες φυσικές επιστήμες έδωσαν για τη δοκιμή αυτή εξαιρετικά πλούσιο υλικό που κάθε μέρα πληθαίνει, μ' αυτό απόδειξαν πως στη φύση, σε τελευταία ανάλυση, όλα γίνονται διαλεχτικά και όχι μεταφυσικά, πως η φύση δεν κινείται μέσα σ' έναν αιώνιο ομοιογενή κύκλο, που διαρκώς επαναλαμβάνεται εξαρχής, μα πως ζει μια πραγματική ιστορία. Εδώ πρέπει ν* αναφέρουμε πρώτα απ' όλα το Ντάρβιν που έδωσε ένα γερό χτύπημα στη μεταφυσική αντίληψη της φύσης, αποδείχνοντας πως ολόκληρος ο σημερινός κόσμος, τα φυτά και τα ζώα και συνεπώς και ο άνθρωπος, είναι το προϊόν μιας εξελιχτικής πορείας, που συνεχιζόταν εκατομμύρια χρόνια» (Στο ίδιο έργο, σελ. 23).

Χαρακτηρίζοντας τη διαλεχτική ανάπτυξη σαν πέρασμα από ποσοτικές αλλαγές σε ποιοτικές αλλαγές ο Ενγκελς λέει;

«Στη φυσική... κάθε αλλαγή είναι το πέρασμα από την ποσότητα στην ποιότητα, συνέπεια της ποσοτικής αλλαγής στην ποσότητα της κίνησης οποιασδήποτε μορφής, είτε περιέχεται μέσα στο σώμα είτε του μεταδόθηκε απ' έξω. Έτσι π.χ, η θερμοκρασία του νερού στην αρχή δεν έχει σημασία για την υγρή του κατάσταση. Αν όμως αυξήσουμε ή ελαττώσουμε τη θερμοκρασία του νερού έρχεται μια στιγμή που η κατάσταση αυτής της συνοχής μεταβάλλεται και το υγρό νερό μετατρέπεται στη μια περίπτωση σε ατμό και στην άλλη σε πάγο... Έτσι είναι απαραίτητο ηλεκτρικό ρεύμα με μία μίνιμουμ ένταση για να δώσει φως ένα σύρμα από πλατίνη, έτσι κάθε μέταλλο έχει τη θερμοκρασία της πυράκτωσης και της τήξης του, έτσι κάθε υγρό, κάτω από μια δοσμένη πίεση έχει το καθορισμένο σημείο ψύξη και βρασμού, αρκεί να μπορούμε με τα μέσα που διαθέτουμε να πετύχουμε την αντίστοιχη θερμοκρασία, έτσι, τέλος, το κάθε αέριο έχει ένα κρίσιμο σημείο, όπου με την αντίστοιχη πίεση και ψύξη μπορεί να υγροποιηθεί... Οι σταθερές, όπως λένε στη φυσική (σημεία περάσματος από μια κατάσταση σε άλλη, I. Στάλιν) δεν είναι τις πιο πολλές φορές τίποτ' άλλο παρά τα σημεία, οι κόμποι, όπου η ποσοτική (αλλαγή) πρόσθεση ή η αφαίρεση κίνησης προκαλεί ποιοτική αλλαγή στην κατάσταση του αντίστοιχου σώματος, όπου συνεπώς η ποσότητα μετατρέπεται σε ποιότητα», (Στο ίδιο έργο, σελ. 527-528).

Περνώντας παρακάτω στη χημεία, ο Ενγκελς συνεχίζει:

«Μπορούμε να πούμε πως η χημεία είναι η επιστήμη των ποιοτικών αλλαγών των σωμάτων, που γίνονται κάτω από την επίδραση της αλλαγής στην ποσοτική σύνθεση. Αυτό ήταν κιόλας γνωστό και στον ίδιο τον Χέγκελ... Ας πάρουμε το οξυγόνο: όταν αντί τα συνηθισμένα δυο ενωθούν τρία άτομα οξυγόνου σε ένα μόριο, τότε έχουμε το όζον, σώμα που ξεχωρίζει καθαρά από το συνηθισμένο οξυγόνο και με τη μυρωδιά του και με την ενέργεια του. Και τι να πει κανένας για τις διάφορες αναλογίες που το οξυγόνο ενώνεται με το άζωτο ή με το θειάφι, που καθεμιά τους δίνει κι' ένα σώμα ποιοτικά διαφορετικό από όλα τα άλλα!» (Στο ίδιο έργο, σελ. 528).

Τέλος κριτικάροντας το Ντύρινγκ, που κακολογεί σε όλα το Χέγκελ μόλο που δανείζεται στα κρυφά την περίφημη του θέση πως το πέρασμα από το βασίλειο του κόσμου δίχως αισθήσεις στο βασίλειο του κόσμου με αισθήσεις, από το βασίλειο του ανόργανου κόσμου στο βασίλειο της οργανικής ζωής, είναι ένα άλμα σε μια καινούργια κατάσταση, ο Ενγκελς λέει:

«Αυτή είναι ακριβώς η χεγκελιανή κομπογραμμή των μετρικών σχέσεων, όπου σε ορισμένα σημεία -κόμπους, μια καθαρά ποσοτική αύξηση ή ελάττωση προκαλεί το ποιοτικό άλμα, όπως λογουχάρη στην περίπτωση του νερού που θερμαίνεται ή ψύχεται, όπου το σημείο του βρασμού και το σημείο ψύξης είναι οι κόμποι, όπου, κάτω, από κανονική πίεση, συντελείται το άλμα σε μια καινούργια κατάσταση της ύλης, όπου συνεπώς η ποσότητα μετατρέπεται σε ποιότητα» (Στο ίδιο έργο, σελ. 45-46).

δ) Σε αντίθεση με τη μεταφυσική, η διαλεχτική ξεκινάει από την άποψη, πως τα αντικείμενα και τα Φαινόμενα της φύσης κλείνουν μέσα τους εσωτερικές αντιθέσεις γιατί όλα έχουν την θετική και την αρνητική τους πλευρά, το παρελθόν τους και το μέλλον τους, όλα έχουν στοιχεία που εξαφανίζονται και στοιχεία που αναπτύσσονται, πως η πάλη των αντιθέσεων αυτών, μια πάλη ανάμεσα στο παλιό και στο καινούργιο, ανάμεσα σε κείνο που ζει το τέλος του και σ’ κείνο που γεννιέται, ανάμεσα σε κείνο που χάνεται και σε κείνο που αναπτύσσεται, είναι το εσωτερικό περιεχόμενο της εξελικτικής πορείας, το εσωτερικό περιεχόμενο της μετατροπής των ποσοτικών αλλαγών σε ποιοτικές.

Γι΄’αυτό η διαλεχτική μέθοδος θεωρεί πως η πορεία της εξέλιξης από το κατώτερο στο ανώτερο της δε γίνεται σα μια αρμονική εξέλιξη των φαινομένων, μα σαν ξεσκέπασμα των αντιθέσεων που υπάρχουν μέσα στα πράγματα, τα φαινόμενα, σαν «πάλη» ανάμεσα σε αντίθετες τάσεις, που την δρουν πάνω στη βάση των αντιθέσεων αυτών.

«Στην κυριολεξία της η διαλεχτική, λέει ο Λένιν, είναι η μελέτη των αντιθέσεων μέσα στην ίδια την ουσία των πραγμάτων» (Λένιν, Φιλοσοφικά τετράδια, σελ. 263). Και παρακάτω:

«Η εξέλιξη είναι η «πάλη» των αντιθέσεων» (Λένιν, Απαντα, τόμ. 13ος, σελ. 301). Αυτά είναι με λίγα λόγια τα βασικά χαρακτηριστικά της μαρξιστικής διαλεχτικής μεθόδου. Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε τι τεράστια σημασία έχει η επέκταση των αρχών της διαλεχτικής μεθόδου στη μελέτη της κοινωνικής ζωής, στη μελέτη της ιστορίας της κοινωνίας, τι τεράστια σημασία έχει η εφαρμογή των θέσεων αυτών στην ιστορία της κοινωνίας, στην πραχτική δράση του κόμματος του προλεταριάτου.

Αν δεν υπάρχουν στον κόσμο απομονωμένα φαινόμενα, αν όλα τα φαινόμενα συνδέονται και μεταξύ τους και καθορίζονται το ένα από το άλλο, είναι φανερό πως κάθε κοινωνικό σύστημα και κάθε κοινωνικό κίνημα μέσα στην ιστορία πρέπει να κρίνεται όχι από την άποψη της «αιώνιας δικαιοσύνης», ή κάποιας άλλης ιδέας από τα πριν παρμένης, όπως κάνουν συχνά οι ιστορικοί μα από την άποψη των όρων που γέννησαν αυτό το σύστημα και αυτό το κοινωνικό κίνημα και που συνδέονται μ' αυτό.

Το σύστημα της δουλείας στις σημερινές συνθήκες θα ήταν ακατανόητο, ένας παραλογισμός. Το σύστημα όμως της δουλείας μέσα στις συνθήκες του συστήματος της πρωτόγονης κοινότητας στην περίοδο της αποσύνθεσης του είναι ένα φαινόμενο ολότελα κατανοητό και νομοτελειακό, γιατί σημαίνει ένα βήμα προς τα μπρος σε σύγκριση με το σύστημα της πρωτόγονης κοινότητας.

Το αίτημα της αστικής τάξης λαοκρατικής δημοκρατίας (republique demoratique) μέσα συνθήκες του τσαρισμού και της αστικής κοινωνίας ας πάρουμε στη Ρωσία του 1905, ήταν πέρα για πέρα κατανοητό, σωστό και επαναστατικό αίτημα, γιατί τότε η αστική δημοκρατία σήμαινε ένα βήμα προς τα μπρος. Το αίτημα της αστικής δημοκρατίας στις τωρινές συνθήκες της Σοβιετικής Ένωσης είναι παράλογο και αντεπαναστατικό αίτημα, γιατί η αστική δημοκρατία σε σύγκριση με τη σοβιετική δημοκρατία είναι ένα βήμα προς τα πίσω.

Όλα εξαρτώνται από τις συνθήκες, από τον τόπο και από το χρόνο.

Είναι φανερό, πως δίχως αυτό το ιστορικό αντίκρυσμα των κοινωνικών φαινομένων είναι αδύνατο να υπάρξει και ν' αναπτυχθεί η ιστορική επιστήμη, γιατί μονάχα ένα τέτοιο αντίκρισμα εμποδίζει την ιστορική επιστήμη να γίνει ένα χάος. Ένα χάος από συμπτώσεις κι ένας σωρός απ' τα πιο παράλογα λάθη.

Παρακάτω. Αν ο κόσμος βρίσκεται σε αδιάκοπη κίνηση και εξέλιξη, αν η απονέκρωση του παλιού και η γέννηση του νέου αποτελεί νόμο της εξέλιξης, είναι φανερό πως δεν υπάρχουν πια κοινωνικοί θεσμοί «ακλόνητου), «αιώνιες αρχές» ατομικής ιδιοχτησίας και εκμετάλλευσης, «αιώνιες ιδέες» υποταγής των αγροτών στους τσιφλικάδες, των εργατών στους κεφαλαιοκράτες.

Ώστε, το καπιταλιστικό σύστημα μπορεί ν' αντικατασταθεί από το σοσιαλιστικό σύστημα, όπως το καπιταλιστικό σύστημα στον καιρό του αντικατάστησε το φεουδαρχικό σύστημα.

Ώστε, πρέπει να προσανατολιζόμαστε όχι στα κοινωνικά στρώματα, που δεν αναπτύσσονται πια, έστω και αν αντιπροσωπεύουνε σήμερα τη δύναμη που επικρατεί, αλλά στα στρώματα που αναπτύσσονται και έχουν μέλλον, έστω και αν δεν αντιπροσωπεύουν σήμερα τη δύναμη που επικρατεί.

Κατά το 1880-1890, την εποχή της πάλης των μαρξιστών με τους ναρόντνικους, το προλεταριάτο της Ρωσίας ήταν μια ασήμαντη μειοψηφία σε σχέση με τη μάζα των ατομικών αγροτών, που αποτελούσαν την τεράστια πλειοψηφία του πληθυσμού. Το προλεταριάτο όμως αναπτύσσονταν σαν τάξη, ενώ η αγροτιά σαν τάξη ξέπεφτε. Και ακριβώς γιατί το προλεταριάτο αναπτύσσονταν σαν τάξη, οι μαρξιστές προσανατολίζονταν στο προλεταριάτο. Και δε γελάστηκαν, γιατί όπως είναι γνωστό, το προλεταριάτο από ασήμαντη δύναμη έγινε κατοπινά ιστορική και πολιτική δύναμη πρώτης γραμμής. Ώστε, για να μη λαθεύει κανείς στην πολιτική πρέπει να κοιτάει μπροστά και όχι πίσω. Παρακάτω. Αν το πέρασμα από τις αργές ποσοτικές αλλαγές σε γρήγορες και ξαφνικές ποιοτικές αλλαγές είναι νόμος της εξέλιξης, είναι φανερό πως οι επαναστατικές ανατροπές που κάνουν οι καταπιεζόμενες τάξεις αποτελούν φαινόμενο ολότελα φυσικό και αναπόφευκτο.

Ώστε, το πέρασμα από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό και η απελευθέρωση της εργατικής τάξης από τον καπιταλιστικό ζυγό, δε μπορεί να πραγματοποιηθεί με αργές αλλαγές, με μεταρρυθμίσεις, αλλά μονάχα με μια ποιοτική αλλαγή του καπιταλιστικού συστήματος, με την επανάσταση.

Ώστε για να μη λαθεύει κανείς στην πολιτική πρέπει να είναι επαναστάτης και όχι ρεφορμιστής. Παρακάτω. Αν η εξέλιξη γίνεται με το ξεσκέπασμα των εσωτερικών αντιθέσεων αυτών για να τις ξεπεράσει, είναι φανερό πως η ταξική πάλη του προλεταριάτου είναι φαινόμενο ολότελα φυσικό και αναπόφευκτο.

Ώστε δεν πρέπει να σκεπάζει κανείς τις αντιθέσεις του καπιταλιστικού συστήματος, να τις βγάζει στο φως και να τις εκθέτει, να μην πνίγει την ταξική πάλη, μα να τη διεξάγει ως το τέλος.

Ώστε για να μη λαθεύει κανείς στην πολιτική, πρέπει να εφαρμόζει την αδιάλλακτη ταξική προλεταριακή πολιτική και όχι τη ρεφορμιστική πολιτική αρμονίας των συμφερόντων του προλεταριάτου και της αστικής τάξης και όχι τη συμβιβαστική πολιτική της «ανέλιξης» του καπιταλισμού σε σοσιαλισμό.

Αυτά διδάσκει η μαρξιστική διαλεχτική μέθοδος εφαρμοσμένη στην κοινωνική ζωή, στην ιστορία της κοινωνίας.

Όσο για το μαρξιστικό φιλοσοφικό υλισμό, αυτός είναι στη βάση του το αντίθετο ακριβώς του φιλοσοφικού ιδεαλισμού.